-सन्जय सिंजाली मगर
मुकुम्लुङ क्षेत्रमा केबलकार निर्माण गर्ने परियोजना निश्चित रूपमा त्यहाँको आदिवासी रैथाने जनजीवनमा प्रभाव पार्न सक्छ। यस विकास परियोजनाले उनीहरूको सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, र पर्यावरणीय सन्तुलनलाई प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष रूपमा असर पार्न हुँदा नबन्नु उत्तम हुन्छ ।
पहिलो कुरा, सामाजिक र सांस्कृतिक प्रभाव हेर्दा, केबलकार निर्माणले बाहिरी मानिसहरूको आउजाउलाई बढावा दिन्छ, जसका कारण स्थानीय संस्कृति र जीवनशैलीमा परिवर्तन आउन सक्छ। बाहिरी आगन्तुक र पर्यटकहरूका साथमा बाहिरी सांस्कृतिक मान्यताहरू पनि प्रवेश गर्ने सम्भावना हुन्छ, जसले आदिवासीहरूको मौलिक परम्परा र संस्कारलाई विस्थापित गर्न सक्छ। नयाँ पुस्ताले आफ्नो मौलिक सांस्कृतिक मूल्यलाई त्यागेर बाहिरी प्रभावलाई ग्रहण गर्ने सम्भावना रहन्छ। यसले समाजमा वैचारिक द्वन्द्वको स्थिति सिर्जना गर्न सक्ने सम्भावना पनि रहन्छ।
आर्थिक प्रभावको सन्दर्भमा, केबलकारले केही हदसम्म रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्नेछ। आदिवासी र रैथाने समुदायका लागि नयाँ व्यवसाय र रोजगारीका सम्भावना हुन सक्छन्, विशेषगरी पर्यटन उद्योगमा। तर, यो अवसर मुख्यतः बाहिरी व्यवसायी र लगानीकर्ताले आफ्नो फाइदामा उपयोग गर्ने सम्भावना रहन्छ, जसका कारण रैथाने समुदायले पर्याप्त फाइदा लिन सक्दैनन्।
केबलकार परियोजनाले पर्यावरणीय प्रभाव पनि पार्न सक्छ, जसले आदिवासी जनजीवनलाई प्रत्यक्ष रूपमा असर गर्छ। केबलकार संरचना निर्माण गर्न रूख काट्नुपर्ने हुन्छ र यसले वन्यजन्तुको प्राकृतिक बासस्थानमा अवरोध पुर्याउँछ। यस्ता गतिविधिहरूले स्थानिय जैविक विविधता र पर्यावरणीय सन्तुलनमा गम्भीर असर पार्न सक्छ। यसबाट जलवायु परिवर्तन र माटो क्षयजस्ता समस्या उत्पन्न हुन सक्छन्, जसले कृषि र वन पैदावारलाई प्रभावित पार्न सक्छ। मूल्य, भूमि, र स्वामित्वसँग सम्बन्धित प्रभाव पनि गम्भीर छन्। यस्ता परियोजनाका कारण भूमि मूल्य बढ्ने सम्भावना हुन्छ, जसले गर्दा रैथानेहरू आफ्नो भूमि गुमाउन वा बाहिरिन बाध्य हुन सक्छन्। बाहिरी लगानीकर्ताले सस्तोमा जग्गा खरिद गर्ने र यसमा व्यवसायिक परियोजना सञ्चालन गर्ने सम्भावना हुन्छ, जसले रैथानेहरूको आफ्नोपन गुम्ने खतरा रहन्छ।
राजनीतिक र कानूनी चुनौतीहरू पनि देखा पर्न सक्छन्। धेरैजसो यस्ता परियोजनामा स्थानीय समुदायलाई पूर्ण रूपमा सहभागी नगराउने समस्या देखिन्छ। यस्ता परियोजनाहरूमा आदिवासी र रैथानेहरूको राय र अनुमतिको कमी हुन्छ, जसले गर्दा उनीहरूको अधिकारमाथि अतिक्रमण हुन सक्छ।
यसरी हेर्दा, मुकुम्लुङ क्षेत्रमा केबलकार निर्माणको परियोजनाले आदिवासी र रैथाने जनजीवनलाई विविध कोणबाट असर पार्ने देखिन्छ। यो प्रभाव सकारात्मक हुन सक्दछ यदि स्थानीय समुदायलाई केन्द्रमा राखेर समन्वयात्मक र जिम्मेवार ढंगले परियोजना कार्यान्वयन गरिन्छ भने ।
बिशेष रुपमा यहाँका स्थानीय जो लामो समय देखि बसोबास गरिरहेका किरात समुदायलाई राय लिनुपर्ने हुन्छ ।मुकुम्लुङ क्षेत्रमा केबलकार निर्माणसँगै उठ्ने विविध विषयलाई थप विस्तारमा खण्डन गर्दा, रैथाने समुदायलाई केन्द्रमा राखेर ध्यान दिनुपर्ने थप पक्षहरूलाई समेट्न जरुरी छ।
-सांस्कृतिक अधिकार र पहिचानमा संकट
केबलकार निर्माणजस्ता परियोजनाहरूले बाहिरी पर्यटक र लगानीकर्ताको प्रवेशलाई बढावा दिन्छन्, जसले स्थानीय रैथानेहरूको सांस्कृतिक पहिचानलाई कमजोर बनाउन सक्छ। बाहिरी प्रभावले पुराना परम्परा र रीति–रिवाजहरूमा कम महत्व दिन सक्छ, जसको कारण सांस्कृतिक भिन्नता गुम्ने खतरा रहन्छ। केबलकारका कारण मुख्यतः पर्यटन प्रोत्साहनमा ध्यान दिइने भएकाले रैथानेहरूलाई आफ्ना सांस्कृतिक समारोहहरू सञ्चालन गर्न अवरोध हुन सक्छ। यसले उनीहरूको सांस्कृतिक अधिकारमाथि आँच पुर्याउन सक्छ, जुन विशिष्ट रूपमा उनीहरूको पहिचानसँग जोडिएको छ।
-भूमि र प्राकृतिक स्रोतमा पहुँच
रैथानेहरू प्रायः आफ्नो परम्परागत भूमिमा निर्भर रहन्छन्, जहाँ उनीहरूको आर्थिक तथा सांस्कृतिक जीवन चल्दछ। केबलकार जस्ता परियोजनाले ती भूमिहरूलाई व्यावसायिक गतिविधिका लागि प्रयोग गर्न सक्छ, जसले गर्दा रैथानेहरूको भूमि र प्राकृतिक स्रोतहरूमाथि पहुँच घट्छ। भूमि गुम्ने सम्भावनाले उनीहरूको आर्थिक सुरक्षामा नकारात्मक असर पर्न सक्छ। कतिपय अवस्थामा, बाहिरी ठेकेदार र लगानीकर्ताले स्थानिय रैथानेहरूको अनुमति र सहमति बिना नै उनीहरूको भूमि प्रयोग गर्न सक्छन्, जसले भूमिसम्बन्धी विवादहरू निम्त्याउन सक्छ।
-जल, वन, र जीविकामा असर
प्राकृतिक स्रोतमा निर्भर रहेका रैथानेहरूको जीविका जल, वन, माटो, र बोटबिरुवासँग गहिरो सम्बन्धित रहन्छ। केबलकार निर्माणसँगै हुने सडक, भवन र अन्य आधारभूत संरचना निर्माणको कामले वन विनाश गरिदिन्छ। वनमा कमि भएमा जडिबुटी संकलन, दाउरा सङ्कलन, र अन्य गतिविधिमा निर्भर रहेका रैथानेहरूले जीविकाका साधन गुम्न सक्छ। यसले उनीहरूको जीविका प्रत्यक्ष रूपमा प्रभावित हुने जोखिम बढाउँछ, साथै जलस्रोतमा पनि असर पर्न सक्छ, जसले गर्दा खानेपानी र सिँचाइमा समस्या उत्पन्न हुन्छ।
-पर्यावरणीय क्षति र जलवायु परिवर्तन
केबलकारको संरचना, ट्र्याक, र यातायातमा आउने परिवर्तनले जैविक विविधतामा ह्रास ल्याउँछ। रैथानेहरू धेरैजसो ग्रामीण कृषि प्रणालीमा निर्भर रहेको हुँदा जलवायु र वातावरणमा हुने परिवर्तनले उनीहरूको कृषिमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ। उचाइको कारणले मुकुम्लुङ क्षेत्रको मौसममा अचानक र कठोर परिवर्तनहरू आउन सक्ने सम्भावना हुन्छ, जसले उत्पादनशिलतालाई असर पुर्याउँछ। यसका साथै, वन्यजन्तुको प्रजातिहरू विस्थापित हुने र उनीहरूको सन्तुलन बिग्रने सम्भावना पनि रहन्छ।
-सामाजिक–आर्थिक असमानता र रोजगारी
केबलकार परियोजनाका कारण थोरै आर्थिक लाभ हुने भए तापनि, त्यसले दीर्घकालमा बाहिरी लगानीकर्ताहरूलाई लाभ पुर्याउने सम्भावना बढी रहन्छ। स्थानीय समुदायले अस्थायी रोजगारी पाउन सक्लान्, तर लामो समयका लागि उनीहरूलाई स्थिर रोजगारी वा उन्नत आयका अवसरहरू मिल्ने सम्भावना न्यून रहन्छ। यो असमानताले समाजमा विभाजन र असन्तुष्टि निम्त्याउन सक्छ, जसले गर्दा रैथानेहरूलाई प्रत्यक्ष आर्थिक लाभ नहुन सक्छ। साथै, बाहिरी लगानीकर्ताले अधिक लाभ लिने हुँदा, स्थानीय समुदायले अपेक्षित आर्थिक सुधार प्राप्त नगर्न सक्ने खतरा रहन्छ।
-कानूनी र राजनीतिक पक्ष
रैथानेहरूको अधिकारलाई नकारेर परियोजना कार्यान्वयन गर्दा कानूनी चुनौतीहरू निम्तिन सक्छन्। धेरैजसो परियोजनाहरूमा, रैथानेहरूको अनुमति लिने प्रक्रिया औपचारिकताका लागि मात्र गरिएको देखिन्छ, जसमा उनीहरूको आवश्यकता र सहमतिको ध्यान पर्याप्त दिइँदैन। यसले ILO C169 कानूनी रूपमा रैथानेहरूको अधिकार हनन भएको प्रमाणित गर्न सक्छ। यस्तो अवस्थाले कानूनी झमेलासँगै रैथानेहरूको राजनीतिक आवाज कमजोर पार्न सक्छ।
निष्कर्षमा, केबलकारजस्ता परियोजनाहरूले विकासको नयाँ ढोका खोले तापनि, स्थानीय रैथानेहरूको अधिकार, संस्कृति, भूमि, र प्राकृतिक स्रोतहरूलाई केन्द्रमा राखेर योजना र निर्णय लिनुपर्दछ। यसरी मात्रै परियोजना समावेशी, न्यायोचित र दीर्घकालीन रूपमा सफल र स्वीकार्य बन्न सक्दछ ।
Comments