मगरको प्राचीन ईतिहास

सन्जय सिंजाली मगर

मगर समुदाय नेपालको एक प्रमुख आदिवासी जनजाति हो, जसको आफ्नै समृद्ध संस्कृति, भाषा, र परम्परा छ। मगर संस्कृति विशेषतः पहाडी क्षेत्रहरूमा बसोबास गर्ने मगर समुदायको सामाजिक, धार्मिक, र सांस्कृतिक जीवनसँग सम्बन्धित छ। यो संस्कृति प्राकृतिक जीवनशैली, सरल जीवन र धार्मिक विश्वासमा आधारित छ। यहाँ मगर संस्कृतिबारे केही महत्वपूर्ण पक्षहरू उल्लेख गरिएका छन् ।

- भाषा र लिपि 

मगरहरूको आफ्नै मगर भाषा छ, जसले तिब्बती/बर्मेली भाषासँग सम्बन्ध राख्छ। यद्यपि मगर भाषा विभिन्न क्षेत्रमा भिन्नतामा बोलिन्छ, प्रमुख तीन बोलीहरू  ढुट, खाम, काईके  हुन्। मगर भाषामा लेखनका लागि देवनागरी लिपिको प्रयोग गरिन्छ।

- धार्मिक विश्वास ।

मगरहरूको धार्मिक जीवन मुख्य रूपमा प्राकृतिक पूजा र आफ्ना पूर्वजहरूको आदरमा आधारित छ। उनीहरू प्राचीन समयदेखि प्रकृतिको पूजा गर्ने  "बनज्यो " ( बनदेवी ) र " भूम्याले " ( पृथ्वी देवता ) जस्ता देवताहरूलाई मान्दै आएका छन्। मगर समुदायमा बुद्ध धर्म प्रति आस्था बढ्ने क्रम छ भने, हिन्दू धर्मको प्रभाव कमै रहेको पाईन्छ ।

मगरहरू विभिन्न चाडपर्व मनाउँछन्, जसमध्ये प्रमुख चाड हो माघे संक्रान्ति। यो चाड मगरहरूका लागि नयाँ वर्षको शुरुवातको रूपमा मनाइन्छ, जसमा बिशेषता मगर परम्परागत खाना बनाइन्छ, परिवार र समाजका सदस्यबीच रमाइलो गरिन्छ। यसबाहेक तिहार र बुद्ध जयन्ती पनि मगरहरूले मनाउँदै आईरहेका छन्।

- लोकगीत र नृत्य 

मगर समुदायको लोकसंगीत र नृत्यले उनीहरूको सांस्कृतिक सम्पदालाई समृद्ध बनाएको छ। सोरठी र घाँटु मगरहरूको प्रख्यात नृत्य हुन्। सोरठीमा नारीहरूको नृत्य अधिक प्रचलित छ भने घाँटु नृत्यमा पुरुष र महिला दुवै सहभागी हुन्छन्। यो नृत्य विशेष चाडपर्व र विवाहमा गरिन्छ। यसैगरी मगरहरूको खांडा नाच पनि लोक संस्कृति र वीरतालाई झल्काउने परम्परागत नृत्य हो।

- वेशभूषा

मगरहरूको परम्परागत पोशाक सरल र प्राकृतिक हुन्छ। महिलाहरूले गुन्यूचोली र पटुका लगाउँछन् भने पुरुषहरूले लुङ्गी, दौरा, र टिका लगाउने गर्छन्। मगरहरूको पारम्परिक भेषभूषामा प्रयोग गरिने गहनाहरू विशेष महत्वका हुन्छन्।

- खाना र खानपान

मगरहरूको परम्परागत खानामा ढिडो, गुन्द्रुक, ढकनी, सिद्रा, र फापरको रोटी प्रमुख छन्। मगरहरूको खानामा स्थानीय रूपमा उपलब्ध खाद्यान्नको प्रयोग गरिन्छ, जसले उनीहरूको आत्मनिर्भर जीवनशैलीलाई झल्काउँछ।

- विवाह प्रथा

मगर समाजमा विवाह प्रथाहरू परम्परागत तरिकाले मनाइन्छ। मगरहरूको विवाहमा जन्मथर र गोत्रको विशेष ध्यान दिइन्छ। विवाह प्रथामा दाइजोको चलन छैन र समाजमा प्रेम विवाहलाई पनि मान्यता दिइन्छ। विवाहमा नाचगान र भोजभतेरको विशेष महत्त्व छ।

- समाज र परिवार

मगर समाज मुख्य रूपमा मातृसत्तात्मक ( महिलाको सम्मान गर्ने ) र सहयोगी हुन्छ। परिवारको संरचना ठूलो संयुक्त परिवारको रूपमा हुन्छ, जहाँ सम्पत्ति र जिम्मेवारी सबैले साझा गर्छन्। मगरहरूले पुरानो परम्परा र आफ्नो सांस्कृतिक धरोहरलाई जोगाउँदै आएका छन्।

- सम्पत्ति र भूमि सम्बन्ध

मगरहरूको जीवन मुख्यतस् कृषि तथा पशुपालनमा आधारित हुन्छ। उनीहरूको समाजमा भूमि र सम्पत्तिको अधिकार साझा हुन सक्छ, र परम्परागत रूपमा यो सम्पत्ति पुस्तान्तरण हुने गर्दछ।

- जातीय सम्पर्क र मिश्रण

मगर जातिको मगरात क्षेत्र ( पाल्पा, स्याङ्जा, रोल्पा, रुकुम, गोरखा, आदि ) ऐतिहासिक महत्त्वको क्षेत्र हो। मगरहरू अन्य जातीय समूहसँग सँगै बसेर, अन्य संस्कृतिहरूसँग सामन्जस्य राख्दै, आफ्नो मौलिक परम्पराहरूलाई जोगाउँदै आएका छन्।

मगर समुदायले आफ्नो सांस्कृतिक सम्पदा जगेर्ना गर्न आज पनि विभिन्न प्रयासहरू गरिरहेको छ। उनीहरूको कला, संस्कार, र परम्पराहरूले नेपाली समाजलाई विविधता र समृद्धि प्रदान गर्छ।

- मगर जातिको उत्पत्ति

मगर जातिको उत्पत्तिबारे ठ्याक्कै एकै प्रकारको मान्यता नभए पनि, इतिहास, किंवदन्ती, र विभिन्न शोध अध्ययनका आधारमा केही प्रमुख धारणाहरू प्रस्तुत गरिएका छन्। मगर जातिको उत्पत्ति तिब्बती-बर्मेली भाषाभाषी समूहसँग जोडिएको मानिन्छ, जसले नेपालका पहाडी क्षेत्रमा आफ्नो बसोबास गर्दै आएको छ। यहाँ मगर जातिको उत्पत्तिसम्बन्धी केही प्रमुख दृष्टिकोणहरू छन् ।

- तिब्बती/बर्मेली उत्पत्ति

मगरहरू तिब्बती (बर्मेली भाषा परिवारका हुन्, र उनीहरूको उत्पत्ति हिमालयको उत्तरतिरका क्षेत्रबाट भएको मानिन्छ। इतिहासकारहरूले मगरहरूलाई तिब्बत, भुटान, र बर्माका आदिम जातिहरूसँग सम्बन्धित ठान्छन्। यिनले नेपालका मध्य र पश्चिमी पहाडी क्षेत्रमा बसाइँ सरेर यहाँको भौगोलिक अवस्थासँग अनुकूल भएको विश्वास गरिन्छ। यस धारणा अनुसार, मगरहरू प्राचीनकालमा तिब्बतबाट नेपालतिर आएका हुन सक्छन्।

- हिमालयको जनजातीय समुदाय

मगरहरूको उत्पत्ति हिमालयको प्राचीन आदिवासी जनजातिबाट भएको मानिन्छ। उनीहरूलाई प्रारम्भिक रूपमा नेपालको पहाडी क्षेत्रमा बसोबास गर्ने समुदायका रूपमा चिनिन्छ। मगरहरू नेपालका सबैभन्दा पुराना आदिवासी समूहहरू मध्ये एक मानिन्छन्, र उनीहरूको सांस्कृतिक र भाषिक आधार पनि यहींकै मौलिक इतिहाससँग जोडिएको छ।

- किम्वदन्ती र लोककथा

मगर जातिको उत्पत्तिसम्बन्धी किंवदन्तीहरू पनि लोकप्रिय छन्। केही लोककथाहरूमा मगर जातिको उत्पत्ति भुम्यालू भन्ने देवताको सन्तानका रूपमा वर्णन गरिएको छ, जसले यो समुदायलाई पृथ्वीको पुत्र मानिन्छ। मगरहरूमा पुर्खाका देवता र प्रकृतिसँगको सम्बन्ध प्राचीन कालदेखि महत्वपूर्ण मानिएको छ, र उनीहरूको उत्पत्तिसँग यी धार्मिक कथाहरू जोडिएका छन्।

- मगरात क्षेत्र र इतिहास

मगर जातिको ऐतिहासिक बसोबास क्षेत्रलाई मगरात भनिन्छ, जसमा मुख्यतः पाल्पा, स्याङ्जा, रोल्पा, रुकुम, गुल्मी, र प्युठान लगायतका क्षेत्र पर्छन्। इतिहासमा मगरहरूलाई यी क्षेत्रमा प्रमुख शासक र योद्धाका रूपमा चित्रण गरिएको छ। मगरात क्षेत्रलाई मगरहरूको सांस्कृतिक केन्द्र मानिन्छ। उनीहरू यी क्षेत्रमा शासक वर्गका रूपमा स्थापित थिए, र मगर राजाहरूको आफ्नो परम्परागत शासन प्रणाली थियो। उनीहरूले बाइसे-चौबीसे राज्यहरूको गठनमा पनि भूमिका खेलेका थिए।

- मगरहरूको सैन्य परम्परा

इतिहासमा मगर जाति साहसी र योद्धा जातिका रूपमा परिचित छन्। विशेष गरी गोर्खा सेनामा मगरहरूको उल्लेखनीय उपस्थिति रहेको छ। मगरहरू गोर्खाली सेनाका मुख्य योद्धाहरू थिए, जसले ब्रिटिश ईस्ट इन्डिया कम्पनीसँगको युद्धमा वीरतापूर्वक लडेका थिए। यस कारणले मगर जातिको सैन्य प्रतिष्ठा र गोर्खा योद्धाका रूपमा विश्वभर ख्याति छ।

- अन्यअनुसन्धान र अध्ययनहरू

केही अनुसन्धानहरूले मगर जातिको उत्पत्तिलाई नेपालमा भएको जनसांख्यिकीय विकाससँग जोड्छन्। अध्ययनहरूले देखाएको छ कि मगरहरूको बसोबास प्राचीन समयमा नेपालका मध्य र पश्चिमी पहाडी क्षेत्रमा भएको थियो, र उनीहरूको सांस्कृतिक सम्पदा तिब्बत, भारत, र आसपासका क्षेत्रहरूसँग अन्तरसम्बन्धित छ।

- धार्मिक र सांस्कृतिक विविधता

मगर जातिको धार्मिक र सांस्कृतिक विविधता पनि उनीहरूको उत्पत्तिसँग जोडिएको छ। मगरहरू परम्परागत रूपमा प्रकृति पूजक थिए, तर अहिले धेरै मगरहरू बौद्ध धर्मावलम्बी छन्। उनीहरूको धार्मिक अभ्यासमा बौद्ध धर्माको पनि ठूलो प्रभाव छ, जसले मगरहरूको धार्मिक विश्वासलाई अझ समृद्ध बनाएको छ।

- निष्कर्ष

मगर जातिको उत्पत्ति स्पष्ट रूपमा पहाडी क्षेत्रमा भएको मानिन्छ, जसले नेपालमा आफ्नो मौलिक संस्कृति र परम्परालाई सम्हाल्दै आएको छ। यद्यपि मगर जातिको मूल स्रोतबारे ठोस ऐतिहासिक प्रमाणहरू सीमित छन्, तिब्बती/बर्मेली भाषा परिवारसँगको सम्बन्धले उनीहरूको उत्पत्तिको दिशा देखाउँछ। मगर जाति नेपालका प्राचीन आदिवासी जनजातिहरूमध्ये एक हो, जसले आफ्नो सांस्कृतिक पहिचान, वीरता, र आत्मसम्मानलाई कायम राख्दै आएको छ।